เจาะลึก Bipolar Disorder: วิทยาศาสตร์ การวินิจฉัย และการรักษาจาก Huberman Lab

Andrew Huberman ศาสตราจารย์ด้านประสาทชีววิทยาจาก Stanford School of Medicine ได้นำเสนอข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับ Bipolar Disorder หรือที่รู้จักกันในชื่อโรคไบโพลาร์ ซึ่งเป็นภาวะทางสุขภาพจิตที่ซับซ้อนและส่งผลกระทบอย่างมากต่อชีวิตของผู้ป่วยและคนรอบข้าง

โรคไบโพลาร์คืออะไร?

โรคไบโพลาร์เป็นภาวะที่บุคคลมีอารมณ์ พลังงาน และการรับรู้ที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างมาก โดยการเปลี่ยนแปลงเหล่านี้มักเป็นไปในทางที่ไม่เหมาะสมและก่อให้เกิดความเสียหายร้ายแรงต่อชีวิตผู้ป่วย รวมถึงคนใกล้ชิด ผู้ป่วยโรคไบโพลาร์มีความเสี่ยงต่อการฆ่าตัวตายสูงกว่าคนทั่วไปถึง 20-30 เท่า ซึ่งเน้นย้ำถึงความสำคัญของการทำความเข้าใจและการรักษาอย่างจริงจัง

ประเภทของโรคไบโพลาร์

โรคไบโพลาร์แบ่งออกเป็น 2 ประเภทหลัก:

• Bipolar 1 (BP-I): มีลักษณะเด่นคือภาวะแมเนีย (Mania) ที่รุนแรงและยาวนาน โดยมีอาการรุนแรงต่อเนื่องกันอย่างน้อย 7 วัน ภาวะแมเนียคือช่วงที่อารมณ์ พลังงาน และความคิดสูงขึ้นอย่างมาก อาจมีอาการหุนหันพลันแล่น หลงผิด หรือนอนไม่หลับเป็นเวลาหลายวันโดยไม่รู้สึกอ่อนเพลีย ผู้ป่วย Bipolar 1 อาจมีภาวะซึมเศร้าร่วมด้วยหรือไม่ก็ได้
• Bipolar 2 (BP-II): มีลักษณะเด่นคือภาวะ Hypomania ซึ่งเป็นภาวะแมเนียที่รุนแรงน้อยกว่าและมักมีระยะเวลาสั้นกว่า (อย่างน้อย 4 วัน) และมักจะมาพร้อมกับภาวะซึมเศร้าที่รุนแรง (Major Depression) ซึ่งเป็นช่วงที่ผู้ป่วยมีอารมณ์ซึมเศร้าอย่างมาก สูญเสียความสนใจในการทำกิจกรรมต่างๆ นอนมากเกินไปหรือน้อยเกินไป และขาดแรงจูงใจ

สิ่งสำคัญคือรูปแบบของโรคไบโพลาร์ไม่ได้เป็นเพียงคลื่นไซน์ (Sine wave) ที่ขึ้นลงระหว่างแมเนียและซึมเศร้าเสมอไป แต่สามารถแสดงออกได้หลากหลายรูปแบบ ซึ่งทำให้การวินิจฉัยมีความท้าทาย

อาการหลักของภาวะแมเนีย

จิตแพทย์จะวินิจฉัยภาวะแมเนียโดยพิจารณาจากอาการอย่างน้อย 3 ใน 7 ข้อต่อไปนี้ ที่เกิดขึ้นต่อเนื่องกันอย่างน้อย 7 วัน (สำหรับ Bipolar 1) หรือ 4 วัน (สำหรับ Bipolar 2) และไม่ใช่ผลจากสาเหตุอื่น เช่น การบาดเจ็บที่สมอง ยา หรือสารเสพติด:

1. กระสับกระส่าย (Distractibility): เปลี่ยนความสนใจจากสิ่งหนึ่งไปยังอีกสิ่งหนึ่งได้อย่างรวดเร็ว
2. หุนหันพลันแล่น (Impulsivity): ตัดสินใจหรือกระทำสิ่งต่างๆ โดยไม่คิดหน้าคิดหลัง เช่น ซื้อของจำนวนมาก หรือวางแผนเดินทางหลายทริปพร้อมกัน
3. หลงผิดในความยิ่งใหญ่ (Grandiosity): มีความเชื่อผิดๆ ว่าตนเองมีความสามารถพิเศษ มีอำนาจ หรือมีความสำคัญเหนือผู้อื่น
4. ความคิดแล่นเร็ว (Flight of Ideas): ความคิดและคำพูดไหลเร็ว เปลี่ยนหัวข้อสนทนาบ่อยครั้ง โดยไม่มีความเชื่อมโยงทางตรรกะ
5. กระวนกระวาย (Agitation): มีอาการกระสับกระส่ายทางกาย หงุดหงิดง่าย
6. นอนไม่หลับ (No Sleep): สามารถอยู่ได้โดยไม่นอนเลยเป็นเวลาหลายวันหรือเป็นสัปดาห์ โดยไม่รู้สึกอ่อนเพลีย
7. พูดเร็วและกดดัน (Rapid Pressured Speech): พูดเร็วมาก ไม่หยุดพัก และยากที่จะขัดจังหวะ

การวินิจฉัยโรคไบโพลาร์นั้นท้าทาย เนื่องจากผู้ป่วยอาจไม่สามารถรับรู้สภาพภายในของตนเองได้อย่างถูกต้อง (Interoception) และจิตแพทย์มักต้องอาศัยข้อมูลจากคนรอบข้าง เช่น สมาชิกในครอบครัว

พันธุกรรมและผลกระทบ

โรคไบโพลาร์มีปัจจัยทางพันธุกรรมสูงถึง 85% หมายความว่าหากคนในครอบครัวสายตรงเป็นโรคนี้ สมาชิกคนอื่นๆ ก็มีความเสี่ยงเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ แม้ว่าจะมีปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อมเข้ามาเกี่ยวข้องด้วยก็ตาม โรคนี้ก่อให้เกิดภาระหนักหน่วง (Global Burden) ทำให้ผู้ป่วยสูญเสียโอกาสในการใช้ชีวิตปกติ การทำงาน และการศึกษาอย่างมหาศาล

ความแตกต่างจาก Borderline Personality Disorder (BPD)

สิ่งสำคัญคือต้องแยกโรคไบโพลาร์ออกจาก Borderline Personality Disorder (BPD) แม้จะมีอาการบางอย่างที่คล้ายคลึงกัน แต่ BPD มักมีอาการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ที่เกิดจากสิ่งกระตุ้นภายนอกหรือความสัมพันธ์ ในขณะที่โรคไบโพลาร์มีภาวะแมเนียหรือซึมเศร้าเกิดขึ้นได้เองโดยไม่จำเป็นต้องมีสิ่งกระตุ้น

แนวทางการรักษาโรคไบโพลาร์

1. การรักษาด้วยยา

• ลิเธียม (Lithium): เป็นยาที่ใช้มานานและมีประสิทธิภาพสูงในการรักษาภาวะแมเนีย แม้กลไกการทำงานที่แท้จริงจะถูกค้นพบภายหลัง แต่ลิเธียมช่วยเพิ่ม Brain-Derived Neurotrophic Factor (BDNF) ซึ่งส่งเสริม Neuroplasticity (ความสามารถของสมองในการเปลี่ยนแปลง), ลดการอักเสบในเนื้อเยื่อประสาท และปกป้องเซลล์ประสาทจากความเสียหายจากการทำงานที่มากเกินไป (Excitotoxicity)
• เคตามีน (Ketamine): ได้รับการอนุมัติให้ใช้รักษาภาวะซึมเศร้าที่รุนแรงและมีประสิทธิภาพสูงสำหรับภาวะซึมเศร้าในผู้ป่วยไบโพลาร์เช่นกัน อย่างไรก็ตาม ผลของเคตามีนมักจะชั่วคราวและต้องได้รับการบำบัดซ้ำๆ
• ยาอื่นๆ: นอกจากลิเธียมและเคตามีนแล้ว ยังมียาอื่นๆ อีกมากมาย เช่น Olanzapine และ Clozapine ซึ่งเป็นยาต้านโรคจิตที่ใช้เพื่อควบคุมอาการแมเนียและช่วยในการนอนหลับ ยาเหล่านี้ควรได้รับการสั่งจ่ายและติดตามอย่างใกล้ชิดโดยจิตแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ

2. กลไก Homeostatic Plasticity

สมองของเรามีกลไกที่เรียกว่า Homeostatic Plasticity ซึ่งเป็นความสามารถในการปรับสมดุลของวงจรประสาท หากวงจรประสาททำงานมากเกินไปเป็นเวลานาน สมองจะลดจำนวนตัวรับสารสื่อประสาทเพื่อลดการตื่นตัวลง ในทางกลับกัน หากวงจรทำงานน้อยเกินไป สมองจะเพิ่มจำนวนตัวรับเพื่อเพิ่มการตื่นตัวขึ้น ลิเธียมทำงานโดยลดการตื่นตัวของเซลล์ประสาท ในขณะที่เคตามีนเพิ่มการตื่นตัวของเซลล์ประสาท ซึ่งช่วยอธิบายกลไกการรักษาภาวะแมเนียและซึมเศร้าตามลำดับ

3. วงจรประสาทที่เกี่ยวข้อง

ผู้ป่วยโรคไบโพลาร์มักมีการรับรู้สภาพภายในร่างกายและอารมณ์ของตนเองลดลง (Interoception) ซึ่งเชื่อว่าเกิดจากการเสื่อมของวงจรประสาทที่เชื่อมโยงระหว่างสมองส่วน Parietal และ Limbic System นอกจากนี้ยังพบว่าสมองส่วน Parietal มีการควบคุม Limbic System ได้น้อยลง ทำให้ Limbic System ซึ่งทำหน้าที่ควบคุมระดับความตื่นตัวทำงานมากเกินไป

4. การบำบัดทางจิต

แม้ว่าการบำบัดทางจิตเพียงอย่างเดียวมักไม่เพียงพอสำหรับโรคไบโพลาร์ แต่เป็นส่วนเสริมที่สำคัญอย่างยิ่งเมื่อใช้ร่วมกับการรักษาด้วยยา การบำบัดที่แนะนำได้แก่:

• Cognitive Behavioral Therapy (CBT): ช่วยให้ผู้ป่วยเรียนรู้ที่จะจัดการกับความคิดและพฤติกรรมที่ไม่เหมาะสม
• Family-Focused Therapy: ให้ความรู้และสนับสนุนครอบครัวในการทำความเข้าใจและช่วยเหลือผู้ป่วย
• Interpersonal and Social Rhythm Therapy: มุ่งเน้นไปที่การปรับปรุงความสัมพันธ์ทางสังคมและจังหวะชีวิตของผู้ป่วย

5. การรักษาแบบอื่นๆ

• Electroconvulsive Therapy (ECT): การรักษาด้วยไฟฟ้า เป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพสำหรับภาวะซึมเศร้าที่ดื้อต่อการรักษาอื่นๆ แต่มีความรุกรานและอาจมีผลข้างเคียง เช่น ความจำเสื่อม
• Repetitive Transcranial Magnetic Stimulation (rTMS): การกระตุ้นสมองด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า เป็นวิธีที่ไม่รุกรานและกำลังมีการศึกษาถึงประสิทธิภาพในการลดอาการซึมเศร้าและแมเนีย
• Psilocybin และกัญชา: Psilocybin กำลังได้รับการศึกษาเพื่อรักษาภาวะซึมเศร้า แต่ยังไม่มีข้อมูลเพียงพอสำหรับการรักษาภาวะแมเนียในไบโพลาร์ ส่วนกัญชาไม่พบว่ามีประสิทธิภาพในการรักษาโรคไบโพลาร์โดยตรง

6. สารอาหารเสริม

แม้ไม่สามารถใช้ทดแทนยาได้ แต่ Inositol และ Omega-3 Fatty Acids อาจมีบทบาทในการสนับสนุนการรักษา

• Inositol: เป็นสารที่เกี่ยวข้องกับระบบส่งสัญญาณภายในเซลล์ มีบทบาทในการปรับปรุงคุณภาพการนอนหลับและลดความวิตกกังวลในบางคน
• Omega-3 Fatty Acids: โดยเฉพาะ EPA และ DHA สามารถปรับเปลี่ยนความลื่นไหลของเยื่อหุ้มเซลล์ประสาท ซึ่งเป็นส่วนสำคัญของ Neuroplasticity งานวิจัยบางชิ้นแสดงให้เห็นว่า Omega-3 ในปริมาณสูงอาจช่วยลดอาการซึมเศร้าและบางส่วนของอาการแมเนียในผู้ป่วยไบโพลาร์ได้ อย่างไรก็ตาม ผลลัพธ์ยังแตกต่างกันไปในแต่ละการศึกษา และควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้

โรคไบโพลาร์กับความคิดสร้างสรรค์

แม้โรคไบโพลาร์จะสร้างความยากลำบากอย่างมาก แต่มีข้อมูลที่ชี้ให้เห็นความเชื่อมโยงระหว่างภาวะแมเนีย (โดยเฉพาะ Hypomania) กับความคิดสร้างสรรค์ในบางอาชีพ เช่น กวี นักเขียน หรือศิลปิน อย่างไรก็ตาม นี่เป็นเพียงความสัมพันธ์ ไม่ใช่สาเหตุ และไม่ควรตีความว่าการเป็นโรคไบโพลาร์เป็นสิ่งที่ดี เพราะในภาพรวมแล้วโรคนี้ยังคงเป็นอันตรายอย่างยิ่งต่อชีวิตของผู้ป่วย